پارچه قلمکار

پارچه‌ قلمکار ، زیباست و خیال انگیز، و با همه‌ی سادگی، نشانه‌یی است از پایداری یک سنت و یادگاری است از پیشینیان ما که ذوق و هنر و صنعت را در هم آمیخته اند.

محصولات قلمکار

تاریخچه:

این هنر را برای این «قلمکار» می‌خوانند که در گذشته‌ی دور با قلم بر روی پارچه نقاشی می‌‌شده است. یکی

از اثرات فرهنگی رابطه‌ی بازرگانی و سیاسی آن زمان ایران با چین، آشنایی پارچه‌باف و نقاش ایرانی با روش‌های چینی چاپ نقش‌ها بر روی پارچه به وسیله‌ی قالب‌های حکاکی شده‌ی چوبی بوده است.

نقش زدن برپارچه به وسیله‌ی قالب،که امروز هم رایج است از همان زمان آغاز شد. با وجود این نقش‌زنی با قلم، به شیوه‌ی گذشته، ناگهان متروک نشد؛ اما چون کار با قلم بسیار وقت‌گیر و کم تولید است، این شیوه به تدریج از رواج افتاد و نقش زدن با قالب جای آن را گرفت؛ که هم تولید سریعتر و بیشتر می‌کرد و هم و نقش‌های یکدست‌تری پدید می‌آورد.
اوج هنر قلمکارسازی ـ چیت‌سازی ـ به دوره صفوی بر می‌گردد که در آن دوران به ویژه در شهر اصفهان ـ به عناون مهمترین مرکز قلمکار‌سازی از قرن یازدهم (ه.ق) تا به امروز ـ انواع پارچه‌های قلمکار برای مصارف گوناگون با طرحها و نقوش اصیل و سنتی و رنگ‌آمیزی زیبا تولید شده است. قلمکارهای نفیسی که از قرون 11، 12، 13 (ه.ق) به جای مانده، خود نشانگر رونق و رواج این هنر در دوره صفوی و حتی تا قرن‌هایی پس از آن است.

پارچه‌های قلمکار، در گذشته کاربردهای فراوانی داشت: شاهان صفوی و بیشتر بزرگان و توانگران جامه‌هایی زیبا و فاخر از پارچه‌های قلمکار می‌پوشیدند که گاهی طلا و نقره هم در بافت آنها بکار  می‌رفت. زیت و یراق و آذین‌های اسب‌ها نیز از همان قلمکارهای شاهوار پرداخته می‌شد و اینگونه اسب‌های آراسته، از بخشش‌ها و هدایای عالی شاهانه شمرده می‌شد، همچنانکه «خلعت شاهانه»، بیشتر، جامه‌های فاخر قلمکار بود. شاه این جامه‌ها و اسب‌ها را به مناسبت‌هایی به بزرگان و سرداران خویش می‌بخشید و یا به میهمانان بلند‌مرتبه و سفیران کشورهای دیگر هدیه می‌کرد و همچنین، به رسم دوستی و بزرگداشت، برای شاهان و امیران و بزرگان کشورهای دوست می‌فرستاد.

امروزه مرکز اصلی تهیه‌ی پارچه‌های قلمکار شهر اصفهان است که در آن کارگاه‌های متعدد قلمکارسازی دائر است. ابزار کار در هر کارگاه تعدادی قالب چوبی حکاکی شده است و میز کوتاه مخصوص نقش‌زنی روی پارچه

سازندگان قالب قلمکار تعدادشان کم است و استادان این هنر یا از بین رفته‌اند و یا دیگر قادر به کارکردن نیستند. قالب‌سازان حاضر به خوبی و با مهارت تمام کار می‌کنند ولی طرح‌هایی را که حکاکی می‌کنند، در واقع تقلیدی است از نقش‌های قدیمی، خودشان کمتر نقش جدیدی می‌آفرینند. (البته هم‌اکنون با توجه به درخواست بازار شاهد نقوش جدید و تلفیقی هستیم)

رنگ های پارچه قلمکار:

قلمکارسازان بعد از تهیه­ رنگ­های لازم که به طور عمده شامل پنج رنگ سیاه، قرمز، آبی، سبز و زرد و گاه قهوه­ ای است ، ابتدا پارچه­ هایی را که باید نقش مورد نظر صنعتگر بر روی آنها چاپ شود به مدت پنج روز در رودخانه قرار می­دهند تا هم آهار آنها از بین برود و هم مواد زائدش خارج شود. یکی دیگر از عملیاتی که به طور معمول قلمکارسازان قبل از چاپ نقش انجام می­دهند رنگرزی زمینه نخودی پارچه است که با پوست انار رنگرزی می­شود. بعد از شستشو نوبت به نقش زنی پارچه می­رسد و صنعتگر با کمک قالب­های چوبی که هر کدام نشان از یک رنگ دارد به چاپ نقوش مختلف بر روی پارچه می­پردازد. بعد از نقش زدن با رنگ­های مشکی و قرمز پارچه را به رودخانه برده و مدت 2 تا 3 ساعت در آب روان می­شویند تا رنگ­های اضافی خارج شود. سپس خشکانده و آماده­ی تثبیت رنگ می­کنند شیوه­ی تثبیت رنگ به این صورت است که ابتدا پاتیلی را پر از آّب کرده و با حرارت دادن آب داخل آن را به مرحله جوش می­رسانند. سپس مقداری حدود 12 کیلوگرم پوست انار ساییده شده را به آن افزوده و بعد مغز روناس را برای تثبیت اضافه می­کنند و می­جوشانند تا رنگ­ها تثبیت شود و بعد از خشکاندن در هوای آزاد برای مراحل منگوله زنی یا ریشه تابی روی آنها اعمال می­شود و سپس آماده­ی ارائه به بازار می­شود.

عملیات مهم قلمکارسازی گازری یا شستن پارچه است. در گازری و یا شستن منظور و هدف از بین بردن آهار و مواد زائد است که نخست پارچه را در زاینده رود می­شویند و بعد از خشک شدن دوباره در تغارهایی که داخل آن پوسته انار ریخته­اند پارچه را رنگ می­کنند تا پارچه زمینه قهوه ای روشن و ثابت پیدا کند.

کاربری های پارچه قلمکار:

کاربری­هایی که معمولاً برای پارچه های قلمکاری در نظر گرفته می­شود عبارتند از: رومیزی، روتختی، سفره، سجاده، بقچه، کیف، روسری، دستمال و شال گردن.

رومیزی قلمکار

ابزار ساخت:

براي توليد قلمكار نخست به موادي از قبيل چوب، رنگ و پارچه احتياج است. براي اطلاع از اين مواد و كاربرد آنها در توليد پارچه قلمكار لازم است هر يك را مجزا و بشكل ساده به آگاهي خوانندگان برسانم.

الف – چوب: نقش هاي قلمكار به وسيله قالب هاي چوبي روي پارچه چاپ مي شود. براي اين كار قالب چاپ قلمكار را از چوب درخت گلابي و زالزالك ميسازند. چون نسبت به ساير چوبها محكمتر و قابليت انعطاف پذيري بيشتري دارند. از عمليات مهمي كه چوب را بشكل قالب مورد استفاده در قلمكاري در مي آورد مي توان طرحريزي (پياده كردن طرح ونقشه مورد نظر بروي چوب) واسكله كاري را نام برد كه تماما” با دست انجام میشود.

قالب را بعد از آماده شدن با پيه چرب ميكنند تا چوب خشك نشود وترك برندارد. يادآوري اين نكته لازم است كه براي چاپ يك شكل چهار رنگ قالب بطور مجزا تهيه و مورد استفاده قرار مي گيرد.

محصولات قلمکار

ب- رنگ: كيفيت رنگ در حقيقت مرغوبيت قلمكار را تعيين ميكند. هر قدر در تركيب رنگها و انتخاب مواد اوليه رنگ دقت شود به آن درجه پارچه قلمكار مرغوب و با ارزش ميباشد.مهارت و تجربه ايرانيان در اين كار يكي از عوامل مهم پيشرفت نساجي به ويژه در رنگ آميزي آن بوده است.

چنانكه در 1579 سرريچارد باكلويت انگليسي يكنفر رنگرز و نساج را با دستور العمل زير به ايران فرستاد ‹‹با شماست بهر نحوي شده صنعت صباغي ايرانيان را در مورد رنگ كردن پشم بياموزيد زيرا ايرانيان چنان پش را رنگ ميكنند كه نه باران و نه شراب و نه سركه هيچكدام صدمه اي به رنگ هاي ثابت آنها وارد نمي آورد.››

رنگ هاي اصلي مورد استفاده در كار قلمكار عبارتنداز:

سياه – قرمز – آبي – سبز – زرد.

از تركيب اين رنگها به نسبت هاي معين رنگهاي فرعي بدست مي آورند. مثلا تركيب يك قسمت از رنگ سياه با سه قسمت از رنگ (قرمز رنگ)قهوه اي حاصل ميشود. براي تهيه هر يك از رنگها مواد طبيعي آن رنگ را در ظرف سفالي بنام تاره ريخته و با اضافه كردن مواد ديگري از قبيل كتيرا، گليسيرين و آب رنگ دلخواه را آماده مصرف مينمايند.

قلمکار استاد جعفری

استاد جعفری در سال 1340 به دنیا آمد وی تحصیلات خود را در مقطع راهنمایی به پایان رساند و وارد بازار کار شد استاددر ابتدا نزد پدر مشغول کار کشاورزی شد و بعد از چند سال وارد شغل قلمکاری شد .
ابتدا نزد استاد حسن چیت ساز زاده شاگردی میکرد که مهارتها و آموزشهای زیادی را کسب نمود بعد ازآن 4 سال نزد استاد محمد قلمکاری نژاد شاگردی می کرد ودر اخر هم چند سالی نزد استاد حسن صدیقی فردکارمیکرد .

ابتکارات استاد جعفری:

حذف نفت و استفاده از آب

گیاهی کردن تمامی رنگ ها

ترکیب طرح های قدیم و جدید در راستای خلق طرح های نو

حذف مرحله پایانی سفره قلمکار و شستشو در آب زاینده رود.
تولید انبوه پارچه قلمکار دورو

حذف محدودیت رنگ های سفره قلمکار و رساندن آن به ده رنگ

محصولات تولیدی استاد جعفری در این سالها به کشورهایی همچون انگلستان – فرانسه – عراق – لبنان – ژاپن – چین و آلمان فرستاده میشود و باعث سر افرازی ایران عزیزمان میشود